Nadwiślańska wieś Czarże znana jest w historii ze swego wilkierza z 1626 r. kiedyś należała do Krzyżaków, później do mieszczan toruńskich oraz do dwóch polskich rodzin
szlacheckich Jarzębińskich i Wolskich. Następnymi właścicielami były benedyktynki z Chełmna z Magdaleną Mortęską oraz od około 1600 r. możny ród Działyńskich, który
w Gzinie postawił zamek jako ośrodek administracyjnynajbliższej okolicy.
      Czarże znane był w XVIII wieku jako ośrodek rzemieślniczy garbarzy, szewców, krawców, zdunów. Po I rozbiorze Polski władze pruskie rozwiązały zakony i przejęły dobra
klasztorne. Z tych dóbr powstała w Czarżu własność zwana jako Czarże Królewskie. Na starych mapach, np., na mapie Schroetera z 1806 roku umiejscowiono jeszcze w Czarżu
następujące części: Czarże hütung, Czarże Gusch,Czarże Hoelle (Małe Piekło). Ponadto część należąca do majętności gzińskiej określana była jako Czarże Szlacheckie. Obecnie
mamy osiedle Gapa, świńską i kozią drogę. Czarże Królewskie koncentrowało się koło szkoły. W połowie XIX wieku liczyło 17 domów mieszkalnych; 137 katolików i 38 ewangelików.
Widać dużą przewagę ludności polskiej i katolickiej. Udało się ustalić te domy z Czarża Królewskiego:
      Wojciech Pawlikowski 14 mórg
      Ignacy Jachowski 40 mórg
      Wojciech Jackowski 10 mórg
      Józef Uzugowski 44 morgi
      Jacob Gruhl 28 mórg
      Leonard Branderburger 42 morgi
      Marceli Domachowski 42 morgi
      Franciszek Zukierski 10 mórg
      Paweł Karnowski 12 mórg
      Bentkowska – Kuligowski 14 mórg
      Antoni Jurkiewicz 13 mórg
      Wilhelm Döhnig 10 mórg
      August Bauermeister 1 morga
      Antoni Kowalkowski 3 morgi
      Katarzyna Kowalkowska 8 mórg
      Jan Szulecki 32 morgi
      Józef Bogusławski 27 mórg
      Józef Janowski 4 morgi
      Marcin Kończewski 5 mórg
      Wilhelm Rupczyński 3 morgi
      Szkoła 0,5 morgi
      Własność wiejska 28 mórg
Rolnicy otrzymali ziemię z Komisji Generalnej dla Prus Zachodnich. Raty pieniężne wpłacali w kasie dominalnej w Unisławiu lub Chełmnie.
      Inaczejprzebiegało uwłaszczenie w dobrach szlacheckich dworu gzińskiego. Dwór sprowadzał do swoich dóbr początkowo olędrów, w czasie rozbiorów osadników
niemieckich. Osiedleni byli na specjalnych prawach i nie byli chłopami pańszczyźnianymi. Świadczyli na rzecz dworu daninę – rentę pieniężną oraz częściowo w naturze. Po
uwłaszczeniu chłopów w Prusach zawarto umowyu właszczeniowe. W dokumentach sądowych zachowały się umowy uwłaszczeniowe chłopów w Czarżu. Umowę ze strony dworu
gzińskiego zawierał jego właściciel generał major Benckendorf von Hindenburg około roku 1839. Oto nazwiska uwłaszczonych w Czarżu:
   - Jacob Schmigiel osiadły w gospodarstwie nr 13 zwanym Duża Karczma ma 93 morgi chełmińskie, wpłaca 100 talarów rocznie w dwóch ratach na św. Jana i św.Marcina płaci
	12 talarów. Świadczy ponadto 3 dni sprzężajne i 3 fury zboża wagi 10 korców lub zamiana na resztę pieniężną. Przepisy prawne z 9 lutego 1818 r.19 lipca 1838 r. i 7 maja 1839 r.
   - Zagrodnik Michał Zimermann gospodarstwo nr 10, gospodarstwo chłopskie, dmmieszkalny, zabudowania. Zapłacił wszystko i stał się właścicielem 8 lipca 1838r.
   - ZagrodnikMarcin Rubach gospodarstwo nr 11 nabywa 18 mórg chełmińskich 220 piętów z domemmieszkalnym i zabudowaniami. Wpłacił 116 talarów 60 groszy. Roczna rata
	kupna,tzw. kanon 19 talarów 60 groszy płatne w dwóch ratach. Ponadto 3 dni odróbka sprzężajnego lub 20 srebrnych groszy za dzień. Ten sam zagrodnik za drugą działkę
	wpłacił 233 talary 30 groszy. Kanon roczny 15 talarów 60 groszy. Ponadto 3 dni sprzężajne i 3 duże fury zboża po 10 korcy.
   - Zagrodnik Walenty Walecki za pół włóki (15 mórg chełmińskich) wpłacił 100talarów. Kanon roczny 15 talarów 60 groszy.
	Ponadto odrobek 3 dni sprzężajne i2 fury zboża po 10 korcy.
   - Zagrodnik Józef Mucharski – pół włóki za wałem. Stał się właścicielem podokonanej zapłacie od 7 maja 1839 r.
   - Zagrodnik Michał Lang – pół włóki ziemi i dwie małe łąki. Wpłacił 130 talarów30 groszy. Kanon roczny 15 talarów 60 groszy. Ponadto 3 dni pańszczyzny. Z drugiej działki 3
	włók wpłacił 150 talarów. Kanon 15 talarów 60 groszy i 3 dnisprzężajne oraz 3 fury zboża po 10 korcy.
   - Artur Taczkowski – pół włóki ziemi. Stał się właścicielem po uprzedniej pełnejspłacie.
   - Michał Radtke – pół włóki ziemi. Wpłacił 150 talarów. Kanon 15 talarów 60groszy. Ponadto 3 dni sprzężajne i 2 fury zboża.
   - Marcin Trzyński – pół włóki ziemi. Wpłacił 166 talarów 60groszy. Kanon 15talarów 60 groszy. Ponadto rocznie 3 dni sprzężajne, 3 dni piesze oraz 3 furyzboża po 10 korcy.
   - Marcin Szwarc na Pastwiski – 22 morgi. Wpłacił 22 talary. Kanon 22 talary. Bezdodatkowych zobowiązań.
   - Młynarz Michał Windmüller – 40 mórg chełmińskich. Wpłacił 40 talarów. Kanonroczny 45 talarów. Bez dodatkowych zobowiązań.
   - Zagrodnik Jan Schwarz – 20 mórg roli oraz pastwisko, budynki. Wpłacił 22talary. Kanon roczny 22 talary bez dodatkowych świadczeń.
   - Zagrodnik Jan Hack – 20 mórg chełmińskich. Wpłacił 20 talarów. Kanon roczny 21talarów bez innych świadczeń.
   - Marcin Priebe, Jacob Feld, Chrystian Netzemann, Piotr Butz, Jacob Bayer, JanVolkman są już zapisani jako właściciele działek. To chyba dawni olędrzy,którzy tu siedzieli od
	dawna na podstawie innych umów.
Tak przedstawiała się pierwsza faza uwłaszczenia chłopów w Czarżu.

					Uwłaszczenie chłopów w Czarżu w XIX wieku cz. II

      Umowypoczątkowo dzierżawne a później dzierżawy wieczystej i akty kupna zawierane były w latach 1751, 1804, 1818, 1836, 1838, 1842, 1849, 1850,1851, 1852 i 1882.Nie
zachowały się jednak wszystkie dokumenty z tych czasów. Ciekawie brzmi umowa między dworem w Gzinie a Janem Weilandem, zwanym również Weidlandem, dzierżawcą
Wielkiej Karczmy w Czarżu. Gospodę wyceniono na 250 guldenów pruskich. Kanon czyli roczny czynsz ustalono na 32 guldeny i 3 dni pańszczyzny sprzężajnej oraz 10 fur zboża
dla dworu gzińskiego, każda po 10 korcy. Ponadto płaci 1 talar rocznie schutzgeld czyli składki na ubezpieczenie., po zawarciu umowy wpisano do ksiąg sądowych czyli hipoteki
dekret uwłaszczeniowy w dniu 15maja 1839 r. Powoływano się w nim na kontrakt dzierżawny z 12 kwietnia 1793 r.oraz umowę z 19 lipca 1838 r. Zmieniali się właściciele dóbr
gzińskich oraz dzierżawcy. Kanon, czyli opłaty roczne różnie płacono. W 1852 r. nowyw łaściciel dóbr gzińskich Wilhelm Schmeckel zawarł z tymi, którzy jeszcze nie spłacili nową
formę spłaty długów poprzez bank. Dotarłem do 12 skryptów dłużnych wystawionych imiennie na dłużników – nabywców. Kwity dłużne wystawiane były przez Królewski
Rentenbank dla Prowincji Pruskiej w Kwidzynie i zatwierdzane w Królewcu. Niektóre wystawiane były przez Bank Powiatowy w Chełmnie. Kwity dłużne, tzw. Rentenbrife
opiewały na cztery wartości: A na 1000 talarów, B na 500 talarów, C na 100 talarów, D na 25 talarów i C na 10 talarów.Kupujący podpisywał kwit na uzgodnioną sumę. W ten
sposób właściciel Gzina uwolnił się od bezpośredniego zbierania rat. Czynił to w jego imieniu specjalny urząd pruski zwany Komisją Generalną, który z jednej strony pomagał
w akcie kupna-sprzedaży a z drugiej strony był bardzo skuteczny w egzekwowaniu zobowiązań.
Posiadane 12 umów listów rentowych określają wartość zadłużenia na 18 505 talarów:
   - 11 kwietnia 1852 roku Szymon Schmeckel, właściciel Gzina sprzedaje Janowi Brommundowi z Czrżehütung gospodarstwo za kwotę 2195 talarów
   - 1 kwietnia 1852 roku Dawid Bartz ze Szlacheckiego Czarża ma do uregulowaniajeszcze kwotę 240 talarów
   - 25 marca 1852 roku Szymon Tobolewski z Czarżebusch ma do zapłacenia kwotę 880 talarów
   - 24 marca 1852 roku Jan Jordan z Małego Piekła w Czarżu ma do zapłacenia 60 talarów
   - 18 marca 1852 roku wspólnota wiejska w Czarżebusch reguluje zobowiązania świadczeń (różne opłaty) na kwotę 445 talarów
   - 4 października Michał Hildebrandt z Małego Piekła w Czarżu podpisuje skrypt dłużny na 185 talarów.

      Sprzedanoprawie wszystkie włości w Czarżu. Kataster z 1865 roku podaje, że do Gzina należało jeszcze w Czarżu Szlacheckim 2,34 ha ziemi oraz Czarzehütung 10,50 ha.Zapłata
 za wykupione gospodarstwa ciągnęła się bardzo długo. Wykreślenie zadłużeń ciągnęło się aż do 1920 roku. Warto wymienić niektórych właścicieli gospodarstw nabytych od
właścicieli Gzina:
 1. Gustaw Zittlau 122 morgi z 1865 r.
 2. Mateusz Klarkowski i Augusta Czajkowska 27 mórg z 1865 r.
 3. Ferdynand Radtke 46 mórg
 4. Albrecht Żeglarski 65 mórg
 5. Wojciech Mucharski 63 morgi
 6. Bogumił Bendik 27 mórg
 7. Szymon Lanowski 76 mórg
 8. Gustaw Fisch 16 mórg
 9. Gustaw Reinke 2 morgi
10. Ludwik Nickel 10 mórg
11. Wojciech Chyczewski 5 mórg
12. Ferdynand Talk 3 morgi
13. Anna Zielińska 6 mórg
14. Szkoła – przy grobli 4 morgi i 1 morga łąki z dóbr gzińskich oraz stara działka pod szkołą 0,04,90 ha
15. Katolicka Gmina Kościelna posiadała przy drodze do Dembowca, przy wielkim jeziorze i drodze wiejskiej 171,64 morgi na co składało się 48 działek. W parafii był zwyczaj,
	że w testamencie zapisywano morgę ziemi na kościół w Czarżu.

      Wieś Czarże rozrastała się, działki dzielono, kupowano, zamieniano. Kataster geodezyjny Czarża wykazuje w okresie międzywojennym 258 numerów-pozycji. Niektórzy
	występują jako właściciele kilku działek.
      Podaję dla ciekawości historię kilku działek:
	działka nr 22 w 1865 r. - 121,23 mórg –dochód 57,99 talarów
      1865 r. Gustaw Zittlau
      1874 r. Bronisław Stern
      1893 r. Walerian Młodzieniewski
      1898 r. Jan Młodzieniewski
      1903 r. Rezmer i Marianna z d. Sobiechowska
      1905 r. Walerian Jaworski i Waleria z d. Orłowska
      1908 r. Władysław Jędrzejewski
      1914 r. Rozalia Kopierska z d. Fladrowska
      1915 r. Wojciech Więckowski
      1920 r. Edward Rentz i Karolina Wesner, później Czesław Zimoń
      działka nr 26 – 63,21 mórg – dochód 27 talarów
      1865r. Wojciech Mucharski
      1870r. Albin Tobolewski
      1871r. August Głowacki
      1878r. Józef Buchacz
      1883r. Franciszek Krajewski
      1935r. Stanisław Toczkiewicz z Zukierskich
      W 1922 roku z gospodarstwa tego zostało tylko 1,40,50 ha.
      działkanr 57, obszar 20,34 mórg
      Zapisana jako własność dworu gzińskiego
      1865 r. August von Weddel zGzina
      1883/84r. właściciel Gustaw Poeppel, dziedzic Gzina
      1902r. August Koepke i żona z d. Wahn
      1925r. Michał Jędrzejewski

      Później Gracjan Świeczkowski, który na działce zbudował “Niebo” w Małym Piekle. W ten sposób Czarże pozbyło się Piekła. Obok Czarża została jednak druga wieś o nazwie
Duże Piekło. Czarże Szlacheckie było większe od Czarża Królewskiego. Było 25 domów mieszkalnych, w których mieszkało 149 katolików, 132 ewangelików. W tej części Czarża
położony był też kościół. Czarżeposiadało w XVIII i XIX wieku wielu rzemieślników o polskich tradycjach. Dopiero sprowadzenie osadników olęderskich, a później w czasie
zaborów osadników niemieckich zmieniło trochę stosunki narodowościowe. Mimo wszystko Czarże było w znacznej większości zamieszkałe przez polską ludność z wielowiekową
tradycję rzemieślniczą.

Autor: Jerzy Świetlik